মাজুলী

    বিশ্বৰ ভিন্ন প্ৰান্তৰৰ মনোবিজ্ঞানীকে ধৰি সমাজবিজ্ঞানী তথা গৱেষকসকলে পৰিৱৰ্তিত সময় তথা প্ৰযুক্তিনিৰ্দেশিত সামাজিক স্থিতিপ্ৰসূত মানুহৰ মগজুৰ গাঁঠনিগত স্থিতি অনুসৰি আচৰণ প্ৰক্ৰিয়া, পৰিৱেশ-পৰিস্থিতিসাপেক্ষ চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্যৰ বিচাৰ-বিশ্লেষণ কৰি প্ৰজন্মৰ এক প্ৰকাৰভেদ নিৰ্ণয় কৰিছে৷ বিশেষকৈ বিজ্ঞানৰ অভূতপূৰ্ব, অভাৱনীয় উৎকৰ্ষ সাধন সংঘটিত বিংশ শতিকাৰ দ্বিতীয় দশকৰ পৰা একবিংশ শতিকাৰ তৃতীয় দশকৰ মাজভাগলৈকে জন্মগ্ৰহণ কৰা প্ৰজন্মৰ লক্ষণ-বৈশিষ্ট্যৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ছটা প্ৰজন্মৰ কথা কৈছে৷ যথা–
   ট্ৰেড্‌ছ-প্ৰজন্ম (Trads/Sleeper)ঃ জন্ম ১৯২৮-১৯৪৪ চন [আনু. বৰ্তমানৰ বয়স ৭৮-৯১বছৰ]৷
   বোমাৰ-প্ৰজন্ম (Baby Boomer) ঃ জন্ম ১৯৪৫-১৯৬৪ চন [আনু. বৰ্তমানৰ বয়স ৫৭-৭৭বছৰ]৷
   জেন-এক্স (Generation X) ঃ জন্ম ১৯৬৫-১৯৭৯ চন [আনু. বৰ্তমানৰ বয়স ৪২-৫৬ বছৰ]৷
   জেন-ৱাই (Generation Y or Millennials) ঃ জন্ম ১৯৮০-১৯৯৪ চন [আনু. বৰ্তমানৰ বয়স ২৮-৪১ বছৰ]৷
   জেন-জি (Generation Zoomer) ঃ জন্ম ১৯৯৫-২০১২ চন [বৰ্তমানৰ বয়স ১২-২৭ বছৰ]৷
   জেন-এ (Generation Alpha) ঃ ২০১৩-২০২৫ চনৰ ভিতৰত জন্ম হোৱা বা হ’বলগীয়া প্ৰজন্ম৷
     এটা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতৰত প্ৰজন্মৰ এটা গোট সংজ্ঞায়িত হোৱাৰ আঁৰত বিশ্বৰ বিভিন্ন পৰিঘটনা, দেশ, সংস্কৃতি তথা দেশ এখনৰ অৰ্থনৈতিক,¸ সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ লগতে প্ৰযুক্তিগত বিকাশৰ স্তৰৰ বিভিন্ন ক্ৰিয়া-প্ৰতিক্ৰিয়াই বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰি আহিছে৷ অৰ্থাৎ প্ৰজন্মৰ এই প্ৰকাৰভেদত তেওঁলোকে জন্ম গ্ৰহণ কৰা বছৰটোৱেই একমাত্ৰ কাৰক নহয়৷ ট্ৰেড্‌ছ, বুমাৰ বা জেন এক্স বা মিলেনিয়াল প্ৰজন্মক তৎকালীন অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক তথা সামাজিক পৰিঘটনাই যি পৰিমাণে প্ৰভাৱিত কৰিছে সেই পৰিমাণে জেন জি বা জেন আলফা প্ৰজন্মক তদানীন্তন অৰ্থনৈতিক, ৰাজনৈতিক তথা সামাজিক পৰিঘটনাহপ্ৰভাৱিত কৰা নাই৷ জেনজি বা জেন আলফা প্ৰজন্মৰ এই গোট দুটা প্ৰযুক্তিগত বিকাশ তথা সা-সৰঞ্জাম সুলভ ব্যৱহাৰৰ ক্ৰমবদ্ধমানতাৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা প্ৰজন্ম৷ তেওঁলোক ডিজিটেল বিশ্বত জন্মগ্ৰহণ কৰা প্ৰথমটো প্ৰজন্ম, যিয়ে নিত্য নতুন প্ৰযুক্তিৰ সহায়ত সম্পূৰ্ণই নিজা ধৰণ-কৌশলেৰে জীৱন উদ্‌যাপন কৰিছে, শিকিছে আৰু বিশ্বৰ সৈতে¸ যোগাযোগ ৰক্ষা কৰি চলিছে৷ ট্ৰেডছ বা পৰম্পৰাবাদী প্ৰজন্মটোৰ ক্ষেত্ৰত বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তিৰ প্ৰভাৱৰ কথা নাহে৷ যদিও তৎকালীন বিশ্বপৰিপ্ৰেক্ষাত আইনষ্টাইনৰ সাধাৰণ আৰু বিশেষ আপেক্ষিকতাবাদৰ দৰে বৈপ্লবিক চিন্তাসূত্ৰৰ আৰ্বিভাৱ হৈছিল৷ তৎকালীন বিশ্ব অৰ্থনীতি, সমাজনীতি তথা ৰাজনৈতিক পট্‌পৰিৱৰ্তনেহে ট্ৰেডছ প্ৰজন্মটোৰ চাৰিত্ৰিক আৰু মানিসিক চৰিত্ৰত গঠনত বিশেষ ক্ৰিয়া কৰিছিল ৷
    আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰত প্ৰথম বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত শ্বেয়াৰ বজাৰৰ মহা মন্দাৱস্থাৰ ফলত পুঁজিপতিসকল নিঃস্ব হৈ পৰাৰ লগতে দেশৰ অৰ্ধাংশ বেংক হৈ পৰিছিল স্থবিৰ ৷ অৰ্থনৈতিক পুনৰোত্থানৰ সংগ্ৰামৰত এই প্ৰজন্মটোৱে দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছৰ অৰ্থনীতিৰ উত্থানৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰিছিল৷ ১৯৪০-১৯৫০ দশকৰ পম্পৰাবাদী আমেৰিকাৰ কিশোৰসকলৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায়, দ্বিতীয় বিশ্বযুদ্ধৰ পিছত ব্যাপকহাৰত বদ্ধমান অৰ্থ-ব্যৱস্থা তথা ব্যাপকহাৰত উপনগৰীৰ বিকাশ, উপভোগ্য বস্তুৰ সহজ উপলব্ধতা আৰু হোৱাইট কলাৰ বৃত্তিশালীৰ সংখ্যা বৃদ্ধি আদিৰ দৰে প্ৰেক্ষাপটে এইসকল কিশোৰৰ মানসিক আৰু চাৰিত্ৰিক বৈশিষ্ট্য গঠন কৰিছিল ৷ তেওঁলোকে প্ৰতিষ্ঠানৰ প্ৰতি বিশ্বাসভাজন হোৱাৰ লগতে পদানুক্ৰম তথা প্ৰশাসনিক অধিনিয়ম স্বীকাৰ কৰি লৈছিল ৷ ভাৰতৰ ক্ষেত্ৰত এক স্বতন্ত্ৰ ৰাষ্ট্ৰ ৰূপত ভাৰতে এক পৰিচয় লাভ কৰাৰ পথত  অগ্ৰসৰ হওঁতে  ভাৰতীয় কিশোৰসকলে প্ৰত্যেক্ষ কৰিছিল মহাত্মা গান্ধীৰ অহিংসা, আইন অমান্য আন্দোলন, ব্ৰিটিছৰাজৰ অন্ত আৰু গান্ধী হত্যাৰ দৰে ঘটনাৰ৷ আমেৰিকাৰ দৰে ভাৰতীয় পৰম্পৰবাদীসকলেও পুনৰুত্থান আৰু নিৰ্বাচনী প্ৰক্ৰিয়াৰ দৰে গণতান্ত্ৰিকভাৱে গণৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠাৰ বাবে দেশভক্তিৰে গদ্‌ গদ্‌ হৈ আছিল যদিও এই সময়ত ভাৰতত শোচনীয় অৰ্থ-ব্যৱস্থা, হ্ৰাসমান গঢ় আয়ুস, সাক্ষৰতাৰ অভাৱ, দৰিদ্ৰতাৰ হাৰ বৃদ্ধি, ঔদৌাগিক বিকাশৰ ক্ষেত্ৰত স্থবিৰতা আৰু কৃষকৰ আশ্ৰয়হীনতা আদিৰ দৰে পৰিস্থিতিৰ ফলত ভাৰতীয় জনজীৱনৰ জীৱন-সংগ্ৰাম অধিক জটিল হৈ পৰিছিল৷ ১৯৪৭ চনত পাকিস্তানী যুদ্ধৰ ফলত [প্ৰথম কাশ্মীৰ যুদ্ধ] দীৰ্ঘদিনীয়া সীমা সংঘাতৰ আৰম্ভণী তথা স্বাধীনতাৰ লগে লগে ভাৰতীয় পৰম্পৰাৰ পুনৰুত্থান আৰু নিৰ্বাচনৰদ্বাৰা গণতান্ত্ৰিকগণৰাজ্য প্ৰতিষ্ঠা আদিৰ দৰে ঘটনাৰ সমান্তৰালভাৱে দুৰ্বল অৰ্থনীতি, নিৰক্ষৰতা, কৃষক-শ্ৰমিকৰ নিঃস্বতা, দৰিদ্ৰতা, ঔদৌগিক উন্নয়নৰ স্থবিৰতা আদিয়ে জুৰুলা কৰা ভাৰতত জন্মগ্ৰহণ কৰি ডাঙৰ-দীঘল হোৱা ‘ট্ৰেড্‌ছ’ তথা ‘শ্লিপাৰ’ প্ৰজন্মটো আছিল মূলতঃ পৰম্পৰাবাদী৷ পৰম্পৰাবাদত বিশ্বাস আৰু গভীৰ আস্থা ৰক্ষা কৰি চলা এই প্ৰজন্মটোৱে কতৃৰ্ত্বৰ ক্ষেত্ৰত ঊৰ্ধতমৰ পৰা নিম্নতমলৈ চলা পৰিচালনা পদ্ধতিক অধিক মূল্য দি আহিছিল৷ কষ্টসহিষ্ণু চৰিত্ৰৰ লগতে মূল্যবোধ আধাৰিত জীৱন চৰ্যাৰ পোষকতা কৰাই আছিল এইশ্ৰেণী প্ৰজন্মৰ প্ৰধান চাৰিত্ৰিক লক্ষণ৷

      বেবী বোমাৰ প্ৰজন্মৰ ক্ষেত্ৰতো বিজ্ঞান-প্ৰযুক্তিৰ প্ৰভাৱৰ তুলনাত তথাকথিত সমাজ, ৰাজনীতি আৰু বিশ্ব অৰ্থনৈতিক স্থিতিয়ে বিশেষ ক্ৰিয়া কৰিছিল৷ ভিয়েটনামৰ যুদ্ধ, নাগৰিক অধিকাৰ আন্দোলন, শাসনযন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে ব্যাপক প্ৰতিবাদ, জন এফ কেনেডি [প্ৰধানমন্ত্ৰী] আৰু মাৰ্টিন লুথাৰ কিং আৰু অনান্য আদৰ্শবাদী নেতাসকলৰ হত্যাকাণ্ড আৰু ৱাটাৰগেট আৰু নিস্কনৰ পদত্যাগ আদিৰ দৰে ঘটনাই সেইসময়ৰ আমেৰিকাৰ বেবী বোমাৰ প্ৰজন্মটোক৷ বেছিসংখ্যক বুমাৰ প্ৰজন্মৰ সদস্যই কতৃৰ্ত্বৰ প্ৰতি সন্দেহবাদী মানসিকতাৰ পোষণ তথা¸ পৃথিৱীত নিজা স্থিতি নিৰ্ণয়ৰ উদ্দেশ্যৰে আদৰ্শবাদী হৈ ওলাই আহিছিল৷ ভাৰতৰ ক্ষেত্ৰত, বিশেষকৈ ১৯৬০-১৯৭০ চনৰ ভিতৰত ইন্দিৰা গান্ধীৰ নেতৃত্বত সমাজবাদী আৰ্থিক আদৰ্শ, উদ্যোগসমূহৰ ৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ, ৰাজহুৱা কাম-কাজ, সমাজ-সংস্কাৰ আৰু শিক্ষাত ৰাজহুৱা বিনিয়োগ আদিৰ লগতে ৰাজনৈতিক দলৰ সংখ্যা বৃদ্ধি তথা ভাৰতীয় জাতীয় কংগ্ৰেছৰ বিভাজন,ছোভিয়েট ইউনিয়নৰ সৈতে ২০ বছৰীয়া বন্ধুত্বৰ চুক্তি স্বাক্ষৰ, চীন-ভাৰতৰ যুদ্ধ, ১৯৬৫ চনত ভাৰত-পাকিস্তানৰ যুদ্ধ [দ্বিতীয় কাশ্মীৰ যুদ্ধ] আৰু ১৯৭১ চনত ভাৰত-পাকিস্তানৰ যুদ্ধ, বাংলাদেশৰ স্বাধীনতা, মুদ্ৰাৰ উদাৰীকৰণনীতি তথা¸ ভয়াবহ বিমুদ্ৰাকৰণ নীতি আদিয়ে ভাৰতীয়ক চিন্তান্বিত আৰু চিন্তাশীল কৰি তুলিছিল৷ সেইদৰে এটা সেউজ বিপ্লৱৰ ফলত কৃষি উৎপাদনশীলতাৰ উন্নতিকৰণৰ প্ৰয়াস, দুটা দশক ধৰি খাদ্য আমদানিৰ পিছত জনসাধাৰণক স্বাৱলম্বীভাৱে খাদ্য যোগান ধৰাত চৰকাৰৰ সফলতা, ১৯৭৫-৭৭ চনৰ ভাৰতীয় জৰুৰীকালীন অৱস্থাত ইন্দিৰা গান্ধীৰ বিৰুদ্ধে দুৰ্নীতিৰ অভিযোগ উত্থাপন, নিৰ্বাচন আৰু নাগৰিকৰ স্বাধীনতা স্থগিতকৰণ তথা ক্ষমতাচ্যুতকৰণআদি ঘটনা পৰিঘটনায়ো ভাৰতীয়বেবী বুমাৰসকলৰ মানসিকতাত বিশেষ সাঁচ বহুৱাইছিল৷ ভাৰতীয় জৰুৰীকালীন অৱস্থাই এই প্ৰজন্মক ৰাজনৈতিক নেতাৰ প্ৰতি সন্দেহৰ সৃষ্টি কৰিছিল৷ সেয়েহে বেবী বোমাৰ প্ৰজন্ম আছিল নিজা মতাদৰ্শত অগ্ৰাধিকাৰ প্ৰদান প্ৰয়াসী প্ৰজন্ম৷ কৰ্মপটু চৰিত্ৰৰ, আচৰণৰ ক্ষেত্ৰত তথাকথিত নিয়মৰ প্ৰতি প্ৰত্যাহ্বান, শিক্ষণৰ ক্ষেত্ৰত সুবিধা আদায় কৰা, যোগাযোগ ৰক্ষা কৰি চলা, নেতৃত্বৰ ক্ষেত্ৰত একপক্ষীয় আৰু সমস্যা সমাধানত আনুভূমিক ভূমিকা গ্ৰহণ আদি বেবী বুমাৰ-প্ৰজন্মৰ প্ৰধান বৈশিষ্ট্য৷

    আনহাতে জেন এক্স প্ৰজন্মটোৰ জন্ম হৈছিল এক সমৃদ্ধিশালী বিশ্বত৷ ইলেক্টনিক্স্‌ গেম আৰু¸ ইKI×াৰনেট সেৱা, মহিলা সৱলীকৰণৰ প্ৰয়াস-প্ৰচেষ্টাৰ যুগত৷ অৱশ্যে চেলেঞ্জাৰৰ দুৰ্যোগ, উৰণৰ কিছু সময়ৰ পিছতে বিস্ফোৰণ হোৱা মহাকাশ যান, বিবাহ বিচ্ছেদৰ হাৰ বৃদ্ধি, প্ৰতিকূল অৰ্থনৈতিক অৱস্থাৰ বাবে চাকৰিৰ পৰা বৰ্খাস্তকৰণ আদিৰ দৰে ঘটনাৰো সাক্ষী হৈছিল আমেৰিকাৰ জেন এক্স প্ৰজন্মটো ৷ ভাৰতত এইখিনিসময়ত দেহৰক্ষীৰদ্বাৰা ইন্দিৰা গান্ধীৰ হত্যা, ৰাজনৈতিক সংঘাত, আটাইতকৈ কম বয়সীয়া প্ৰধানমন্ত্ৰীৰূপে ৰাজীৱ গান্ধীৰ দায়িত্ব গ্ৰহণ, ব্যৱসায়িক নিয়ম শিথিলকৰণ, বিদেশী বিনিয়োগ, আমদানিৰ ক্ষেত্ৰত নিষেধাজ্ঞা তথা প্ৰশাসনতন্ত্ৰত আমোলাতন্ত্ৰ হ্ৰাসকৰণৰ লগতে দুৰসংযোগ উদ্যোগ, মহাকাশ কাৰ্যসূচী, চফট্‌ৱেৰ উদ্যোগ আৰু তথ্য-প্ৰযুক্তি খণ্ডৰ বৃহৎ সম্প্ৰসাৰণ আদি কেইবাটাও গুৰুত্বপূৰ্ণ সংস্কাৰ সাধন আদিৰ দ্বাৰা সৎৰাজনীতিক হিচাপে নিজকে প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হোৱাৰ পিছতো বৰ্পছ কেলেংকাৰীৰ ফলত গান্ধীৰ ভাৱমূৰ্তি ছিন্ন ভিন্ন হোৱা আৰু পিছলৈ আত্মঘাতী বোমাৰদ্বাৰা ৰাজীৱ গান্ধীৰ হত্যা আদিৰ দৰে ঘটনা সংঘটিত হৈছিল৷ পৰৱৰ্তীসময়ত পি.ভি নৰসিংহ ৰাও প্ৰধানমন্ত্ৰী হৈ থাকোতে অধিক অৰ্থনৈতিক উদাৰীকৰণ আৰু সংস্কাৰৰ সূচনা কৰিছিল যদিও ১৯৮০ চনত ইণ্ডিয়ান ইনষ্টিটিউড অৱ টেকন’লজিৰ স্নাতকসকলৰ ৭৫ শতাংশতকৈ অধিক আমেৰিকাৰলৈ প্ৰব্ৰজন কৰে৷ এনে অনেক ঘটনা পৰিঘটনা, উন্নতি অৱনতিৰ পৰিপ্ৰেক্ষাত ভাৰতৰ জেন এক্সৰ সদস্যসকেল এক সমৃদ্ধ, সজীৱ গণতন্ত্ৰৰ আৰ্হিত এটা মানসিক আৰ্হি প্ৰস্তুত কৰিছিল৷ ‘জেন এক্স’  প্ৰজন্মটোৱে কতৃৰ্পক্ষৰ সৈতে সুসম্পৰ্ক বজাই ৰখাৰ লগতে জীৱন আৰু কৰ্ম-সংস্কৃতিৰ মাজত এটা ভাৰসাম্য বৰ্তাই ৰখাত দিছিল অধিক গুৰুত্ব ৷ উচ্ছ প্ৰতিষ্ঠানৰ প্ৰতি সন্দেহ আৰু প্ৰচলিত নিয়ম সলাই পেলোৱাৰ মানসিকতাৰ লগতে স্বাধীনচিতিয়া শিকন প্ৰক্ৰিয়াত বিশ্বাস আৰু আস্থা ৰখা এই প্ৰজন্মটোৱে সমস্যা সমাধানত আছিল দলীয় বিবেচনাপ্ৰসূত সিদ্ধান্তৰ পক্ষপাতী ৷